Θέματα
ΓΟΥΙΛΦΡΕΝΤ ΘΕΣΙΓΚΕΡ: ΕΝΑΣ ΒΑΡΩΝΟΣ ΜΕ ΚΕΛΕΜΠΙΑ
Κριτική του βιβλίου «Οι Άραβες των Βάλτων», από τον Αναστάση Βιστωνίτη, εφημ. Το Βήμα, Μαρτιος 2009:
Οι πολιτισμοί μετακινούνται, όπως και οι περιηγητές, οι στρατοί και τα πολιτικά συστήματα· ακολουθώντας τους μεσημβρινούς, ισχυρίζεται ο Γιόζεφ Μπρόντσκι, δηλαδή στον άξονα Ανατολής- Δύσης. Συνέβαινε πάντα, συμβαίνει και σήμερα, γι΄ αυτό και η ταξιδιογραφία, παρά το γεγονός ότι δεν έχει μείνει σχεδόν ούτε μία γωνιά του πλανήτη ανεξερεύνητη, εξακολουθεί να μας συναρπάζει. Ετσι βρήκε τον δρόμο του και στην ελληνική αγορά ένα από τα κλασικά μεταπολεμικά βιβλία του είδους, Οι Αραβες των βάλτων του Γουίλφρεντ Θέσιγκερ (1910- 2003), το οποίο πρωτοκυκλοφόρησε στην Αγγλία το 1964.
Σαν γηγενής
Γεννημένος το 1910 στις Αντις Αμπέμπα της Αβησσυνίας, ακολούθησε στρατιωτική καριέρα και ταξίδεψε σε πολλές χώρες, αραβικές κυρίως, διασχίζοντάς τες πάντοτε με τα πόδια ή χρησιμοποιώντας καμήλα ή άλογο. Είχε ως εκ τούτου τη δυνατότητα να γνωρίσει τους τόπους, τα ήθη και τη συμπεριφορά των ανθρώπων σε βάθος χρόνου.
Δεν έπαυε βεβαίως να είναι Βρετανός. Ομως δεν αντιμετώπιζε την Ανατολή σαν εξωτικό παράδοξο. Τον ενδιέφεραν πρωτίστως οι άνθρωποι, ο κόσμος που έστηναν γύρω τους, οι πανάρχαιες συνήθειές τους και η δύναμή τους να αντιστέκονται στον δυτικό πολιτισμό που γρήγορα θα σάρωνε τις παραδοσιακές τους κοινωνίες. Επί επτά ολόκληρα χρόνια, από τα τέλη του 1951 ως τον Ιούνιο του 1958, έζησε στους βάλτους του Νοτίου Ιράκ με τους γηγενείς άραβες της περιοχής κατά μακρά χρονικά διαστήματα, κάποτε ως και επτά μήνες. Και συμπεριφερόταν σαν μέλος της κοινωνίας τους και όχι σαν παρείσακτος. Από τα ημερολόγια που κράτησε όλα αυτά τα χρόνια προέκυψε ένα βιβλίο το οποίο σήμερα φαντάζει μυθικό, αφού διασώζει έναν κόσμο που χάθηκε κι έναν πολιτισμό που τον έσβησε η επιθετική πολιτική των μεγάλων δυνάμεων και ο αιώνας του πετρελαίου.
Στην εποχή της ανάπτυξης των πόλεων, ο πολιτισμός των φυλών δεν επρόκειτο να έχει μέλλον. Αρχισε να εξαφανίζεται παντού και ελάχιστα ίχνη του έχουν απομείνει σήμερα διάσπαρτα σε κάποιες περιοχές του Ειρηνικού, της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής.
Οι Αραβες των βάλτων είναι ένα ταξιδιωτικό χρονικό που έχει τη δομή μυθιστορήματος. Οι νομάδες των βάλτων είναι σιίτες άραβες οι οποίοι ζουν στις καλαμένιες καλύβες και στα πλινθόκτιστα σπίτια τους, τα οποία φτιάχνουν μόνοι τους τα κανό τα οποία χρησιμοποιούν για τις μετακινήσεις τους, που έχουν τους δικούς τους κοινωνικούς κώδικες. Πλήθος πρόσωπα παρελαύνουν στην αφήγηση του Θέσιγκερ, συνθέτοντας έναν τεράστιο ανθρωπολογικό πίνακα από τον οποίο μάλιστα ο ίδιος ξεχωρίζει ούτε έναν ούτε δύο, αλλά 35 βασικούς χαρακτήρες.
Η παλαιά αγγλοσαξονική παράδοση λέει πως για να είναι πειστική η αφήγηση πρέπει να μοιάζει μεγαλύτερη κι από την ίδια τη ζωή, αλλά χωρίς ούτε στιγμή να αφίσταται του ρεαλιστικού της πυρήνα- και επί του προκειμένου της αμεσότητας του βιώματος. Τα περιστατικά και οι διάλογοι λένε απείρως περισσότερα από τα σχόλια και τις κρίσεις, αφού η ζωή έχει από μόνη της τη δύναμη να υπερβαίνει τις όποιες απόψεις και την οιανδήποτε θεωρία. Και εδώ η ζωή που περιγράφεται δεν είναι μόνον αυτή που υπάρχει, αλλά κι εκείνη που απειλείται ή χάνεται. Για τούτο και όταν στεκόμαστε απέναντί της αλλάζει και η οπτική γωνία από την οποία βλέπουμε, κρίνουμε και αξιολογούμε τον δικό μας κόσμο.
Ο Λόρενς της Αραβίας
Την επίδραση του Τ.Ε. Λόρενς (ή Λόρενς της Αραβίας) στον Θέσιγκερ δεν είναι δύσκολο να τη διακρίνουμε. Ο Λόρενς αγάπησε τους Αραβες γι΄ αυτό και κατάφερε να τους κατανοήσει- το ίδιο κάνει και ο συγγραφέας του Οι Αραβες των βάλτω ν. Δεν είναι τυχαίο που το κλασικό χρονικό του Λόρενς Οι επτά στύλοι της σοφίας (ίσως το διεισδυτικότερο έργο -μαρτυρία για τον κόσμο των Αράβων που γράφτηκε από δυτικό συγγραφέα) ήταν ένα από τα πλέον αγαπημένα βιβλία του Θέσιγκερ.
Οι συγγραφείς και οι περιηγητές οι οποίοι έγραψαν για τον πολιτισμό των φυλών βρίσκονται στο ίδιο μήκος κύματος με τους κορυφαίους ανθρωπολόγους του 20ού αιώνα, όπως ο Λεβί Στρος όταν γράφει για τον Αμαζόνιο και η Μάργκαρετ Μιντ για την Πολυνησία. Ο Θέσιγκερ δεν αποτελεί εξαίρεση· τουναντίον, είναι το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα. Αλλά το βιβλίο του αυτό πέρα από την αναμφισβήτητη αξία του ως ντοκουμέντου και χρονικού μιας εποχής είναι εξαιρετικά σημαντικό και ως λογοτεχνικό έργο. Οι άραβες Μαντάν του βιβλίου του μένουν ζωντανοί στον αφηγηματικό χρόνο που δημιουργεί αυτός, ένας Σαχίμπ ο οποίος πετάει το βρετανικό κοστούμι και την πίπα του, φοράει την κελεμπία και συμπεριφέρεται σαν ένας από εκείνους. Η έκδοση συνοδεύεται από επίμετρο του γνωστού βρετανού δημοσιογράφου Ρόμπερτ Φισκ, ο οποίος επισκέφθηκε την περιοχή πολλά χρόνια μετά τον Θέσιγκερ. Ο Σαντάμ Χουσεΐν κατέστρεψε την κοινωνία των Μαντούν που ζούσαν στους βάλτους, με εκατοντάδες φράγματα απέκλεισε την εκροή των υδάτων των δύο ποταμών, του Τίγρη και του Ευφράτη, στην περιοχή και από τα παλαιά σπίτια των κατοίκων- που είχαν ως πρότυπο τις κατοικίες των αρχαίων Σουμερίων- δεν έμειναν παρά ερείπια. Οι Αραβες των βάλτων ευτύχησαν να μεταφραστούν σε θαυμάσια ελληνικά από τον Αρη Μπερλή, ο οποίος μετέφερε στη γλώσσα μας ένα κείμενο διόλου εύκολο- και γεμάτο παγίδες. Το βιβλίο περιέχει 110 φωτογραφίες του συγγραφέα.