Δοκίμιο
Ο θάνατος είναι μια από τις ανθρώπινες εμπειρίες που (με τη γλώσσα του Wittgenstein) «δεν συλλαμβάνεται με την περί γεγονότων (τη factual) γλώσσα, επειδή ακριβώς η αξία της βρίσκεται πέρα από τον κόσμο των γεγονότων». Η αξία μιας γλώσσας «καθαρμένης από κάθε ίχνος του Διαφωτισμού» κρίνεται και διαβαθμίζεται με κριτήρια διαφορετικά από την αποδεικτική της πειθώ, την επιστημονική της συνέπεια. Κρίνεται από την αποτελεσματικότητά της να ιδρύει σχέση, όχι να μεταφέρει πληροφορίες.
Ιστορία
Η Θεσσαλονίκη των τελευταίων ετών πριν από τον Β’ΠΠ προσπαθούσε να απορροφήσει τις αναταράξεις της περασμένης 15ετίας: την έλευση των προσφύγων σε μια κατεστραμμένη από πυρκαγιά πόλη, την οικονομική κρίση, τον διάχυτο αντισημιτισμό, τα συνεχή πραξικοπήματα κ.ο.κ. Η 5ετία της Δικτατορίας του Ι.Μεταξά έφερε την διάλυση της ΕΕΕ και των χαλυβδόκρανων, των προσκόπων και παρεμφερών οργανώσεων, μια οικονομική σταθερότητα και μια επιβαλλόμενη κοινωνική γαλήνη που βασίζονταν στην εκτόπιση-εξορία των αριστερών «ταραξιών» του μεσοπολέμου, παράλληλα με μυστική προετοιμασία της χώρας εν όψει ενός προβλεπόμενου πολέμου. Πώς ανατράπηκαν όλα με τη Γερμανική Κατοχή 1941-1944; Πώς αντέδρασε η κοινωνία και οι πολιτικές δυνάμεις της πόλης στον αφανισμό των Εβραίων κατοίκων της; Πού βρέθηκαν τόσες ύαινες να πέσουν πάνω στην εβραϊκή περιουσία; Ποιοι ήταν οι δοσίλογοι που συνεργάστηκαν με κάθε τρόπο με τον κατακτητή, πώς έδρασαν και τι απεκόμισαν; Πώς συμπεριφερθήκαν τα θεσμικά όργανα της πόλης σε όλη αυτή την κρίσιμη περίοδο; Πώς αντιμετώπισε τον δοσιλογισμό η Δικαιοσύνη μετά την Απελευθέρωση; Τι απέγινε με τους «κατά την Κατοχήν πλουτίσαντας»; Ποιοι ήταν οι νέοι «εύποροι» στο τέλος της δεκαετίας 1941-1949; Έγινε μια αναδιανομή του πλούτου στην πόλη; Λειτούργησαν πάλι οι παλιές Ισραηλιτικές επιχειρήσεις; Ιδρύθηκαν νέες; Τις απαντήσεις επιδιώκει να δώσει το ιστορικό αυτό δοκίμιο, το οποίο βασίζεται στη Διδακτορική Διατριβή του συγγραφέα που εγκρίθηκε από το Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ τον Ιούλιο 2022.
Ψυχοπαθολογικαί εκδηλώσεις εξ αντιδράσεως, αλαλίαι και τρόμοι εκτοπισθέντων εις Μακρόνησον.
ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ-ΜΕΛΕΤΗ εξετάζονται οι συνθήκες στις οποίες εμφανίστηκε και εξελίχθηκε το φαινόμενο της «μακρονησιώτικης τρέλας», κατά την περίοδο που στο νησί «φιλοξενήθηκαν»
πολιτικοί εξόριστοι. Χωρίς δραματοποιήσεις ή στερεοτυπικές αντιλήψεις για τις ψυχικές παθήσεις και τους πάσχοντες εξόριστους, αναζητούνται τα χαρακτηριστικά των προσώπων. Ποιοί ήταν οι «τρελοί» της Μακρονήσου, οι προσωπικές τους ιστορίες, η «τρέλα» που τους βασάνισε και η «μετα- αναμορφωτική» τους ζωή. Διερευνώνται ακόμη οι πολιτικές, κοινωνικές, ψυχολογικές, κλινικές συνθήκες που όρισαν την αντιμετώπισή τους, όπως και οι αναπαραστάσεις της «μακρονησιώτικης τρέλας» στην καλλιτεχνική δημιουργία.
Γίνεται μια απόπειρα να λυθεί η «σιωπή» και να τεθεί προς «συζήτηση» το θέμα. Μόνο μέσα από τη νοηματοδότηση της «μακρονησιώτικης τρέλας» και την κατανόησή της μπορεί εντέλει να επέλθει και
η κάθαρση. Διαδικασία που μάλλον συνέβη με όλες τις έως τώρα μελέτες που έγιναν για τη Μακρόνησο αλλά και τον Εμφύλιο γενικότερα.
Η διενεργηθείσα έρευνα στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στο σύνολο της υπάρχουσας βιβλιογραφίας για τη Μακρόνησο, στο αρχειακό υλικό του Δημόσιου Ψυχιατρείου στο Δαφνί, στο οποίο εισήχθη μεγάλος αριθμός «τρελών» Μακρονησιωτών, και του Δρομοκαΐτειου. Συμπληρωματικά στοιχεία εντοπίστηκαν στον Τύπο, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στο μητρώο της Πανελλήνιας Ένωσης Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου.
Η έκδοση περιλαμβάνει επίσης: κατάλογο «τρελών» Μακρονησιωτών, σχετικό δημοσίευμα του ποιητή Γιώργου Μυλωνογιάννη, έως πρόσφατα άγνωστα στοιχεία για τον «ψυχίατρο της Μακρονήσου» Αντώνη Παλαιολόγο και αδημοσίευτο πρωτογενές φωτογραφικό υλικό.
«Πώς ν’ αναμετρηθείς με αυτόν τον Δράκο;» γράφει ο Καζαντζάκης για τον Ζορμπά.
Πώς ν’ αναμετρηθείς με δυο δράκους σήμερα, με τον Νίκο Καζαντζάκη και με τον Ζορμπά, χρησιμοποιώντας μάλιστα τη γλώσσα των κόμικς για ν’ αποδώσεις εκ νέου το εμβληματικό και πολυμεταφρασμένο μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά;
Έχοντας επιπλέον ν’ αντιπαλέψεις τον μύθο και την κυρίαρχη εικόνα του χαρακτήρα, όπως ενσαρκώθηκε από τον Άντονι Κουίν στην ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Zorba the Greek;
Ζωή, έρωτας, Θεός, θάνατος αλλά και Διόνυσος, Βούδας, Νίτσε, Μπερξόν, Σαίξπηρ, Δάντης, Ροντέν…
Ο Soloύp στο graphic novel ΖΟRΜΠΑΣ, ΠΡΑΣΙΝΗ ΠΕΤΡΑ ΩΡΑΙΟΤΑΤΗ δεν κάνει μια απλή μεταφορά αλλά επιχειρεί να επαναφηγηθεί τα επεισόδια του συγκεκριμένου μυθιστορήματος.
Επεμβαίνει στη ροή, αναδιατάσσει τις εμβόλιμες ιστορίες ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί ν’ αποφύγει τα ισχυρά στερεότυπα του κινηματογραφικού Ζορμπά.
Ακολουθώντας έτσι το πνεύμα του καζαντζακικού κειμένου, προτείνει μια νέα αφήγηση λόγου και εικόνας, ένα νέο ταξίδι, φιλοσοφικό, γκροτέσκο, τραγικό, στον σύγχρονο αναγνώστη.
Ξένη λογοτεχνία
Μια νέα γυναίκα στη βόρεια Γαλλία ονειρεύεται να ξεφύγει από το οικογενειακό της περιβάλλον, να βρει τον άνδρα της ζωής της και να κάνουν μαζί τη μεγάλη ζωή, στα μεγάλα σαλόνια. Τα όνειρά της θρέφονται από τα ρομαντικά μυθιστορήματα που της κρατούν συντροφιά. Το όνομά της: Έμμα Ρουό. Είναι καλοαναθρεμμένη, κομψή, ντύνεται με περισσή φροντίδα και προσέχει την εμφάνισή της. Το όνειρό της φαίνεται να γίνεται πραγματικότητα όταν εμφανίζεται μπροστά της ο επαρχιακός γιατρός Σαρλ Μποβαρί, ο οποίος σαγηνεύεται από την ομορφιά της.
Όταν αποδεσμευθεί από έναν στενόχωρο γάμο, χάρη στην εύνοια της τύχης (ή σε κατάρα;), ο Σαρλ θα ζητήσει την Έμμα από τον πατέρα της. Ο γάμος αναγεννά την Έμμα – όμως εκείνη δε θα βρει την ευτυχία πλάι στον καλοσυνάτο μα άοσμο και άγευστο Σαρλ, ούτε όταν έρθει η κόρη τους στη ζωή.
Κάπου εκεί θα μπει στη ζωή της Έμμας ο Ροντόλφ. Και αργότερα, ο Λεόν. Η Έμμα Μποβαρί θα ζήσει μια σειρά από απόκρυφα ερωτικά πάθη που θα την οδηγήσουν στην κατάρρευση, τόσο την ίδια, όσο και την οικογένειά της.
Μυθιστόρημα εμβληματικό στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, έργο-σταθμός, η ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΙ σκανδάλισε στην εποχή της, οδήγησε τον συγγραφέα στο δικαστήριο, πάνω απ’ όλα όμως δημιούργησε έναν θρύλο που συνεχίζει να συγκινεί και να γοητεύει μέχρι σήμερα.
Το κλασικό έργο του Γκιστάβ Φλομπέρ παραδίδεται σήμερα σε νέα, εξαιρετική μετάφραση της Ρίτας Κολαΐτη, με χρονολόγιο, με ένα εκπληκτικό δοκίμιο του Τιερί Λαζέ, αλλά και με αναφορές στην περίφημη δικαστική μάχη στην οποία ενεπλάκη ο συγγραφέας.
Ξένη λογοτεχνία
Οι άνθρωποι της κοκαΐνης
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο έκπτωτος Ρώσος πρίγκιπας Στέργιος Μικάλεφ καταφεύγει στη Δυτική Ευρώπη, επιβιώνοντας ως χορευτής, πλαστογράφος και σοφέρ, πριν φτάσει τελικά στην Αθήνα του Μεσοπολέμου. Περιπλανιέται στον υπόκοσμο του Πειραιά, στα στέκια των κοκαϊνομανών του περιθωρίου αλλά και της υψηλής κοινωνίας, γίνεται μέλος μιας συμμορίας μαστροπών και εμπόρων ναρκωτικών, μπαίνει και βγαίνει στη φυλακή. Καμία από τις περιπέτειές του, όμως, δεν τον σημαδεύει τόσο καθοριστικά όσο η επεισοδιακή του σχέση με τη Ζελίκα Βρανά, μια γυναίκα με μυστηριώδες παρελθόν, σαδιστικό χαρακτήρα και γοητεία στην οποία δεν μπορεί να αντισταθεί κανείς, παρά τις καταστροφικές συνέπειες που έχει ο έρωτάς της. Ο Νίκος Μαράκης (1904-1972) είναι, μετά τον Γιάννη Μαρή, ο δεύτερος πιο σημαντικός Έλληνας αστυνομικός συγγραφέας κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Πριν γίνει γνωστός από τις ιστορίες του σκληρού ντετέκτιβ Τζιμ Κάρβα και της μοιραίας γυναίκας Φροϊλάιν Γκοστ στις σελίδες του περιοδικού «Μάσκα», ο Πειραιώτης συγγραφέας και δημοσιογράφος εκδίδει το 1932 τη νουβέλα «Οι Άνθρωποι της κοκαΐνης. Απ’ τα χειρόγραφα ενός Ρώσου εμιγκρέ». Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον, αλλά ολότελα ξεχασμένο μέχρι σήμερα λογοτεχνικό κείμενό του, που αξίζει να διαβαστεί και ως ένας σημαντικός «κρίκος» στην εξέλιξη της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας και τη σχέση της με το Απόκρυφο μυθιστόρημα.
Οι άνθρωποι της κοκαΐνης
Τι κακή συνήθεια είναι να παίρνει κανείς κοκαΐνη… Είχα αδυνατίσει τρομερά απ’ την κατάχρηση. Καταλάβαινα μάλιστα μια γενική ατονία σ’ όλο μου το κορμί. Κι ανέπνεα τόσο δύσκολα… Ήθελα να ξεχάσω. Κι ύστερα ήρθε το όπιο. Κι αργότερα πάλι η κοκαΐνη, γιατί δεν ήταν εύκολο στην Αθήνα να βρίσκει κανείς το δηλητήριο αυτό. Κιόλας η χρήση του είχε ανάγκη από τόσες προετοιμασίες. Τις νύχτες γύριζα άνεργος χωρίς σκοπό. Μου ‘χε κοστίσει πάρα πολύ ο έρωτας αυτός. Περπατούσα αστόχαστα στους δρόμους, έχασκα μπροστά στις φωτεινές βιτρίνες και αργά ξέπεφτα σε ύποπτα κέντρα. Η Αθήνα τη νύχτα: μια κίνηση κάτω από χιλιάδες ηλεχτρικά λαμπιόνια. Αυτοκίνητα, τραμ, μπενζίνα, κοκαΐνη, όπιο, χασίς, καμπαρέ. Μπαλαρίνες ξανθές της οπερέτας που χόρευαν σπις. Χορεύτριες των βαριετέ. Μεθύσι δίπλα σ’ αδειανές μποτίλιες σαμπάνιας, σμόκιν. Και πιο έξω: μπαγλαμάς, ούτι, αργιλές, ζωνάρι, βρώμικα γυναικεία κορμιά, περισσέματα των χαρεμιών της Ανατολής, κοντά σε βρώμικες ξύλινες παράγκες που μέσα θρηνούσαν τον έρωτα στις στροφές παλιών αμανέδων.
Ξένη λογοτεχνία
Τα Έγγραφα Πίκγουικ είναι το πρώτο μυθιστόρημα (1836) του Ντίκενς και ένα από τα κορυφαία σατιρικά έργα της αγγλικής λογοτεχνίας, με το οποίο ο εικοσιτετράχρονος τότε συγγραφέας έγινε πασίγνωστος μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Για πρώτη φορά στα ελληνικά.
Ξένη λογοτεχνία
Τα Έγγραφα Πίκγουικ είναι το πρώτο μυθιστόρημα (1836) του Ντίκενς και ένα από τα κορυφαία σατιρικά έργα της αγγλικής λογοτεχνίας, με το οποίο ο εικοσιτετράχρονος τότε συγγραφέας έγινε πασίγνωστος μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Για πρώτη φορά στα ελληνικά.
Ξένη λογοτεχνία
Στον τόμο συγκεντρώνονται τριάντα τρία κείμενα από δημόσιες παρεμβάσεις του σπουδαίου νομπελίστα συγγραφέα. Η φήμη του ως δημιουργού και το κύρος του ως διανοούμενου είχαν καταστήσει τις απόψεις του περιζήτητες παντού. Ο εξεγερμένος Αλμπέρ Καμύ τοποθετείται στο επίκεντρο του παραλόγου, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα τόσο την κοινή μας μοίρα όσο και την ατομική ελευθερία του καθενός. Κινούμενος με ηθική συνέπεια από το ένα ζήτημα στο άλλο, εκφράζει και αποσαφηνίζει μια στράτευση η οποία σκοπό έχει να ξαναδώσει φωνή, πρόσωπο και αξιοπρέπεια σε εκείνους που τα στερήθηκαν εξαιτίας μισού αιώνα σάλου και οργής. Παράλληλα, θίγει την εσφαλμένη χρήση των λέξεων και την υπερβολή των ιδεών που μεταμόρφωσαν τον άνθρωπο σε λύκο για τον ίδιο του τον εαυτό. Υπάρχει μια “Κρίση του Ανθρώπου”. Ο Καμύ την καταγράφει και την εξηγεί, διατυπώνοντας συστηματικά τις αιτίες και τα συμπτώματά της. Γνωρίζει ότι αυτό που διακυβεύεται είναι ο πολιτισμός και το αίσθημα αδελφοσύνης που ενώνει τους ανθρώπους στον αγώνα τους ενάντια στο πεπρωμένο τους. “Προτιμώ τους στρατευμένους ανθρώπους από τις στρατευμένες λογοτεχνίες. Θάρρος στη ζωή και ταλέντο στο έργο δεν είναι και λίγο”, έγραφε στα Σημειωματάριά του
Οι καταστροφές είναι, από τη φύση τους, δύσκολο να προβλεφθούν. Οι πανδημίες, όπως άλλωστε οι σεισμοί, οι πυρκαγιές, οι οικονομικές κρίσεις και οι πόλεμοι, δεν κατανέμονται με κανονικότητα – δεν υπάρχει κάποια κυκλικότητα στην ιστορία που να μας βοηθά να προβλέψουμε την επόμενη καταστροφή. Αλλά όταν χτυπάει θα έπρεπε να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι απ’ ό,τι οι Ρωμαίοι όταν εξερράγη ο Βεζούβιος ή οι Ιταλοί του Μεσαίωνα όταν τους χτύπησε ο Μαύρος Θάνατος. Στο κάτω κάτω, σήμερα έχουμε την επιστήμη με το μέρος μας. Ωστόσο, το 2020 οι αντιδράσεις πολλών αναπτυγμένων χωρών, ανάμεσά τους και οι Ηνωμένες Πολιτείες, σ’ έναν νέο ιό από την Κίνα δεν έδειξαν σωστή προετοιμασία. Γιατί; Γιατί είδαμε ότι λίγες μόνο ασιατικές χώρες είχαν πάρει τα σωστά μαθήματα από τα σύνδρομα SARS και MERS; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κάποιοι λαϊκιστές ηγέτες τα πήγαν πολύ άσχημα, όμως ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι εμπλέκονται και πιο βαθιές παθολογίες ή δυσλειτουργίες, ήδη εμφανείς από τις αντιδράσεις μας σε προηγούμενες καταστροφές.
Σε προηγούμενα έργα του ο Νάιαλ Φέργκιουσον έχει μελετήσει τις αδυναμίες του δυτικού κόσμου, από την «αυτοκρατορική ύβρη» μέχρι τη γραφειοκρατική αρτηριοσκλήρυνση και τον διαδικτυακό κατακερματισμό. Αντλώντας στοιχεία από πολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως τα οικονομικά, η κλειωδυναμική και η επιστήμη των δικτύων, προσφέρει εδώ όχι απλώς μια ιστορία αλλά μια γενική θεωρία των καταστροφών, δείχνοντας γιατί τα όλο και πιο γραφειοκρατικά και πολύπλοκα συστήματά μας γίνονται όλο και πιο δύσκολα στον χειρισμό τους.
Ιστορία
Η “αναζήτηση νοήματος” έχει εκπέσει σε εμπόριο στα χέρια των ψυχοθεραπευτών και των “κόουτς”. Κάποτε ήταν υπόθεση των θεολόγων, που έψαχναν το χέρι του Θεού στην Ιστορία. Ανάμεσα στον Διαφωτισμό (18ος αιώνας) και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (αρχές του 20ού), η θεολογία έδωσε τη θέση της στην πολιτική: στη Δύση της “απομάγευσης” (Μαξ Βέμπερ) και της απόσυρσης του Θεού, το νόημα αναζητήθηκε στις “κοσμικές θρησκείες” (Ρεϊμόν Αρόν), τον κομμουνισμό, τον φασισμό και τον ναζισμό, όπως επίσης στον φιλελευθερισμό και τις παραλλαγές του (υπερ-, νεο-…), αλλά και, ολοένα και περισσότερο κατά τα φαινόμενα, στη συνωμοσιολογία, από τότε που οι “μεγάλες αφηγήσεις” (Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ) έμειναν ορφανές.
Η αναζήτηση νοήματος είναι επίσης μια μανία του ιστορικού – όταν μιλάμε για το νόημα των πράξεων στις οποίες προέβησαν οι δρώντες μιας εποχής, για εκφράσεις μιας “κοσμοθεωρίας” που χαρακτηρίζει έναν χρόνο, έναν τόπο, μια ανθρώπινη ομάδα (τάξη, φυλή, έθνος, ή αστυνομική μονάδα, σώμα δημοσίων υπαλλήλων, θρησκευτικό τάγμα), νομιμοποιώντας και δικαιολογώντας καμιά φορά τα χειρότερα.
Ξένη λογοτεχνία
Οι “Σημειώσεις από το υπόγειο” είναι ένα ιδιαίτερο μυθιστόρημα που καταλαμβάνει περίοπτη θέση στο ντοστογιεφσκικό λογοτεχνικό σύμπαν και σηματοδοτεί τη νέα εποχή των μεγάλων μυθιστορημάτων. Πολλές από τις ιδέες που δοκιμάζει ο συγγραφέας εδώ θα τις δούμε πολύ σύντομα να εμφανίζονται στους εμβληματικούς ήρωες των αριστουργημάτων του. Σε κανένα άλλο μυθιστόρημα, όμως, ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι δεν θα επαναλάβει αυτό το ιδιότυπο ύφος γραφής των Σημειώσεων, ένα ύφος που με το λογοτεχνικό του σφρίγος και την καλλιτεχνική του αρτιότητα θα σφραγίσει με ανεπανάληπτο τρόπο αυτό το πρωτοποριακό έργο.
Στις “Σημειώσεις” ο Ντοστογιέφσκι συνθέτει αριστοτεχνικά έναν από τους σπουδαιότερους και επιδραστικότερους αντι-ήρωες της σύγχρονης λογοτεχνίας και εγκαινιάζει μια νέα πνευματική και καλλιτεχνική παράδοση, που η βαθιά επιρροή της θα φανεί αργότερα τόσο στη λογοτεχνία και τις τέχνες όσο και στον φιλοσοφικό στοχασμό. Ο άνθρωπος του υπογείου είναι ένας άνθρωπος άρρωστος, απωθητικός, ανυπόφορος, δυστυχισμένος. Στις σημειώσεις του μας εξομολογείται τις ατέρμονες ήττες και τις ταπεινώσεις του, και εκτοξεύει με λύσσα τους μύδρους του ενάντια σε ό,τι δεν σέβεται την ελευθερία της βούλησης. Η ανελέητη κριτική που εξαπολύει έρχεται να κλονίσει τις ομοιογενοποιητικές κοινωνικές νόρμες και να αναδείξει το πολυφωνικό χάος της συνείδησης και την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Οι εξομολογήσεις του υπόγειου ανθρώπου αποτελούν μια υποδειγματική σπουδή στην έννοια του παραλόγου, όπου τη θέση του παραλόγου κατέχει η ίδια η πραγματικότητα. Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, έχοντας στο επίκεντρο τον άνθρωπο, μας παραδίδει ένα συγκλονιστικό λογοτεχνικό έργο και ένα μνημείο κοινωνικής κριτικής και αμφισβήτησης.