Το πρόσωπο του νέου ελληνισμού

Το βιβλίο αυτό περιέχει τον βασικό κορμό από το ιστορικό και φιλολογικό έργο του Δημήτρη Χατζή. Έργο στις παρυφές της λογοτεχνικής του δημιουργίας, που όμως αποτελεί υφάδι και δομικό στοιχείο της δημιουργίας αυτής.

Ακολουθώντας τις δραματικές τύχες της ελληνικής αριστεράς, από την Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι την εικοσιπενταετή του εξορία, ο Χατζής επεξεργάστηκε με όλες του τις δυνάμεις την υπέρβαση του διλήμματος: απελευθέρωση από το ορθόδοξο κομματικό δόγμα αφενός, διαμόρφωση μιας νέας συγκροτημένης και συλλογικής δημιουργικότητας αφετέρου. Στο μεταίχμιο αυτό, κεντρικό του μέλημα ήταν η διερεύνηση του προβλήματος της συνέχειας του Νέου Ελληνισμού.

Ποιητής, διηγηματογράφος, μυθιστοριογράφος, δημοσιογράφος και ερευνητής του βυζαντινού και νεοελληνικού πολιτισμού (Γιάννενα, Αθήνα, Βουδαπέστη, Ανατολικό Βερολίνο και επιστροφή στην Ελλάδα), ο Δημήτρης Χατζής αναζήτησε σε όλη του τη ζωή, και με όλες τις πνευματικές του δυνάμεις, το «Πρόσωπο του Νέου Ελληνισμού». Αυτή ακριβώς η μακρόχρονη και επίμονη αναζήτηση αποτελεί το σημείο συνάντησης του λογοτεχνικού με το ιστορικό και φιλολογικό του έργο.

Το ιστορικό και φιλολογικό αυτό έργο, συγκροτημένο από το 1947 και μέχρι το θάνατό του (1981), είναι σχεδόν άγνωστο και δεν έχει ως τα σήμερα αποτιμηθεί η συμβολή του, η εθνική του παρέμβαση. Διάσπαρτο σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής, επιστημονικά συγγράμματα και τόμους, διαλέξεις και επιμέλειες, δημοσιευμένο ή αδημοσίευτο, χρειάστηκε μια συστηματική ανθολόγηση, πού δεν ήταν πάντοτε εύκολη. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα (1975), ο Χατζής εστιάζει την προσοχή του σε μια ζωηρή επανα-διαπραγμάτευση των ζητημάτων που τον απασχόλησαν στις δύο προηγούμενες φάσεις (Εμφύλιος – Ουγγαρία 1947-1957, Ανατολικό Βερολίνο – Βουδαπέστη 1957-1975). Η τελευταία αυτή φάση, της μεταπολίτευσης, φωτίζει μ’ ένα στοχαστικό φως, αναδρομικά, όλο το προγενέστερο έργο του.

Η ανάγνωση των κειμένων αυτού του τόμου πρέπει να γίνει, συνυπολογίζοντας τη διαρκή πολιτική έγνοια και συνείδηση του Δημήτρη Χατζή, παράλληλα με τη βαρύτητα που είχε στην πνευματική του συγκρότηση η ιστορία της λογοτεχνίας. O όρος «εθνική λογοτεχνία», που χρησιμοποιεί ενσυνείδητα, προσεκτικά και εναγώνια, αναφέρεται στη λογοτεχνία ενός νέου έθνους, ενός καινούριου κόσμου, που βλέπει σε αυτήν να καθρεφτίζεται η πνευματική του ζωή και πορεία προς την εθνική του διαμόρφωση και ολοκλήρωση.

Στον τόμο αυτό περιλαμβάνονται δεκαεννιά κείμενα, από το 1947 ως το 1980. Κεντρικό – δομικό – στοιχείο του αποτελούν οι τέσσερις ανέκδοτες διαλέξεις του 1979 με θέμα «Το Πρόσωπο του Νέου Ελληνισμού», απ’ όπου και ο τίτλος του τόμου. Απ’ τα δεκαεννιά κείμενα τα δέκα είναι άρθρα σε περιοδικά ή εφημερίδες, ευρύτερου πολιτικού χαρακτήρα. Επτά είναι κείμενα ανοιχτών διαλέξεων κατά τη μεταπολίτευση, και δύο είναι κείμενα περισσότερο επιστημονικά. Βασικός λόγος ύπαρξής τους είναι η διατύπωση ενός λόγου που επιχειρεί να διαφωτίσει, να συνδεθεί με την ιστορική πραγματικότητα, να ενεργοποιήσει δημιουργικές αντιδράσεις και συνειδήσεις. Ένας λόγος που αναζητεί με πάθος ένα νέο τρόπο σύνδεσης της ιστορίας με την ιδεολογία και την κοινωνία, σε μια μεταπολίτευση με πήλινα πόδια.