Ιστορία
Συζητάμε για την άνοδο των ναζί εντελώς αποστασιοποιημένα, σαν μια υπόθεση του παρελθόντος που δεν μας αφορά. Θεωρούμε δεδομένο ότι οι Γερμανοί του 1930 ήταν πολύ διαφορετικοί από εμάς και το γεγονός ότι αντιλαμβανόμαστε τα λάθη τους επιβεβαιώνει την ανωτερότητά μας.
Κι όμως, ισχύει ακριβώς το αντίθετο.
Γιατί καταλύθηκε τόσο γρήγορα και τόσο ολοσχερώς η δημοκρατία στη Γερμανία τη δεκαετία του ’30; Πώς επέτρεψε μια δημοκρατική κυβέρνηση στον Αδόλφο Χίτλερ να αδράξει την εξουσία; Στον “Θάνατο της Δημοκρατίας”, ο Benjamin Carter Hett δίνει τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα και η ιστορία που αφηγείται αφήνει ανησυχητικούς απόηχους για τη δική μας εποχή, αποδεικνύοντας πόσα κοινά έχουμε τελικά με τους Γερμανούς του 1930.
Αποκαλύπτει τη μυωπική στάση που υιοθέτησαν οι συντηρητικοί Γερμανοί πολιτικοί πιστεύοντας πως ο Χίτλερ και οι οπαδοί του θα προθυμοποιούνταν να τους υποστηρίξουν, παραγνωρίζοντας ότι οι προσπάθειές τους να χρησιμοποιήσουν τους ναζί εξυπηρετούσαν εντέλει τον Χίτλερ. Κατ’ αυτόν τον τρόπο του παρέδωσαν εκούσια τα εργαλεία για να μετατρέψει τη Γερμανία σε μια στυγερή δικτατορία.
Όντας κορυφαίος μελετητής της Γερμανίας του εικοστού αιώνα και χαρισματικός αφηγητής, ο Benjamin Carter Hett μας δίνει ένα ηχηρό μάθημα για την εποχή μας, καθώς η δημοκρατία βρίσκεται και πάλι στις επάλξεις και το τραγούδι των Σειρήνων των απανταχού «νταήδων» φαίνεται να ηχεί ολοένα και πιο δυνατά.
Από τη συγγραφέα του Γκουλάγκ και του Σιδηρού Παραπετάσματος, η αποκαλυπτική ιστορία ενός από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του Στάλιν, που οι προεκτάσεις του είναι αισθητές μέχρι σήμερα.
Το 1929 ο Στάλιν εγκαινίασε την κολεκτιβοποίηση της γεωργίας, στην πράξη μια δεύτερη ρωσική επανάσταση, η οποία εξανάγκασε εκατομμύρια αγρότες να αποποιηθούν τη γη τους και να ενταχθούν σε κολχόζ. Το αποτέλεσμα ήταν ένας καταστροφικός λιμός, ο πιο φονικός στην ευρωπαϊκή ιστορία. Τουλάχιστον πέντε εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν στην ΕΣΣΔ την περίοδο 1931-33. Αντί να στείλει βοήθεια, το σοβιετικό κράτος χρησιμοποίησε τον λιμό για να απαλλαγεί από ένα πολιτικό πρόβλημα. Από τους νεκρούς, τα τρία και πλέον εκατομμύρια ήταν Ουκρανοί, που δεν υπήρξαν τυχαία θύματα μιας κακής πολιτικής, αλλά στοχευμένα θύματα του κράτους.
Σ’ αυτή την έγκυρη και συνταρακτική μελέτη, η Άπλμπαουμ αποδεικνύει αυτό για το οποίο υπήρχαν πάντα υποψίες. Ύστερα από μια σειρά εξεγέρσεων που αναστάτωσαν την Ουκρανία, ο Στάλιν σχεδίασε τον αφανισμό της ουκρανικής αγροτιάς. Το κράτος έκλεισε τα σύνορα της Δημοκρατίας της Ουκρανίας και άρπαξε όλα τα διαθέσιμα τρόφιμα. Σύντομα ξέσπασε λιμός και οι άνθρωποι έτρωγαν οτιδήποτε –χόρτα, φλοιούς δέντρων, σκύλους, ψοφίμια, σε μερικές περιπτώσεις ακόμη και ανθρώπινη σάρκα– παλεύοντας για να επιβιώσουν σε μια τερατώδη συνθήκη.
Σήμερα που η Ουκρανία ξαναβρίσκεται μ’ έναν τρόπο στο στόχαστρο της Ρωσίας, το βιβλίο αυτό υπενθυμίζει ένα από τα χειρότερα εγκλήματα του εικοστού αιώνα.
Το πρωί της 28ης Ιουνίου του 1914, όταν ο Αρχιδούκας Φερδινάνδος, διάδοχος της Αυστρίας, έφτασε με τη σύζυγό του στον σιδηροδρομικό σταθμό του Σαράγεβου, η Ευρώπη ζούσε ακόμη εν ειρήνη. Τριανταεπτά μέρες αργότερα βρισκόταν σε πόλεμο. Η σύγκρουση που ακολούθησε άφησε πάνω από δεκαπέντε εκατομμύρια νεκρούς, κατέστρεψε τρεις αυτοκρατορίες και άλλαξε ριζικά την παγκόσμια ιστορία.
Πώς μπόρεσαν τα Βαλκάνια -μια περιφέρεια απομακρυσμένη από τα ευρωπαϊκά κέντρα της ισχύος και του πλούτου- να γίνουν το επίκεντρο ενός δράματος τέτοιου μεγέθους; Ο Κρίστοφερ Κλαρκ αποφεύγει τον πειρασμό να αποδώσει την ευθύνη της ανάφλεξης σε μία αποκλειστική αιτία ή μία μοναδική χώρα. Aνιχνεύει τους δρόμους που οδήγησαν στον πόλεμο περνώντας απ’ όλα τα κρίσιμα κέντρα αποφάσεων στη Βιέννη, το Βερολίνο, την Πετρούπολη, το Παρίσι, το Λονδίνο, το Βελιγράδι, και παρακολουθώντας λεπτό προς λεπτό τις καταιγιστικές εξελίξεις. Αποκαλύπτει έτσι έναν θρυμματισμένο κόσμο αστάθειας και έριδας, μια Ευρώπη επιβαρυμένη μάλιστα με μια μοιραία κι ατελέσφορη ομάδα πολιτικών αρχηγών. Αυτοί οι κυβερνώντες, που καμάρωναν για το νεωτερισμό και τον ορθολογισμό τους, τσαλαβουτούσαν από κρίση σε κρίση ώσπου έπεισαν τον εαυτό τους ότι ο πόλεμος ήταν η μόνη απάντηση.
Βιβλίο αριστοτεχνικά γραμμένο και διεξοδικά τεκμηριωμένο σε νέες έρευνες, Οι υπνοβάτες είναι ο εντυπωσιακός απολογισμός της πυροδότησης και της έκρηξης ενός από τα μεγαλύτερα συμβάντα της σύγχρονης ιστορίας.
Bασισμένο στην προσωπική εμπειρία και παρατήρηση, το βιβλίο του Eric Hobsbawm αποτελεί ορόσημο τόσο για την κατανόηση του 20ού αιώνα όσο και για τις προσδοκίες μας για τον επόμενο.
O Σύντομος Eικοστός Aιώνας ξεκινάει με το ξέσπασμα του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου και φτάνει μέχρι την κατάρρευση της EΣΣΔ, χρονικό διάστημα που σχηματίζει μια συνεκτική ιστορική περίοδο η οποία έχει ήδη τερματιστεί. Πόλεμοι, επαναστάσεις, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές εξελίξεις, οι μεγάλοι παράγοντες που διαμορφώνουν τις ιστορικές τάσεις που προκαλούν την ανάδυση, την παρακμή και πτώση των καθεστώτων, διαπλέκονται σε μια πανοραματική ιστορική σύνθεση. Ένας αιώνας δύει. Ένας καινούριος ανατέλλει.
Xωρισμένο σε τρία κύρια χρονολογικά μέρη (H Eποχή της Kαταστροφής, H Xρυσή Eποχή και H Kατολίσθηση), το βιβλίο είναι μια άκρως ενδιαφέρουσα και ερεθιστική επανεκτίμηση του αιώνα μας, γραμμένη από έναν ιστορικό που τιμήθηκε για τη ζωντανή γραφή του και για την έκταση και το βάθος της ευρυμάθειάς του.
Μεταξύ Μόσχας και Βερολίνου, στη ζώνη αυτή που ο συγγραφέας αποκαλεί «αιματοβαμμένες χώρες», περίπου 14 εκατομμύρια άμαχοι εξοντώθηκαν από το ναζιστικό και το σοβιετικό καθεστώς. Καθώς, μετά το 1945, οι χώρες αυτές βρέθηκαν όλες κατευθείαν από τα χέρια των Ναζί πίσω από το λεγόμενο Σιδηρούν Παραπέτασμα, η Ιστορία αυτών των μαζικών εκκαθαρίσεων και εκτελέσεων έμεινε επί αρκετά χρόνια στο ημίφως.
Ο Timothy Snyder, ιστορικός διεθνούς κύρους, εξετάζει εξονυχιστικά τα στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτά τα εγκλήματα, επιχειρώντας παράλληλα να εμβαθύνει στα κίνητρα και τα πολιτικά σχέδια τόσο του Χίτλερ όσο και του Στάλιν. Αξιοποιώντας αρχεία και στοιχεία από πολλές χώρες, ο Snyder δεν παραλείπει συγχρόνως να εστιάσει σε γραπτές ή προφορικές προσωπικές μαρτυρίες θυμάτων, εβραίων και μη.
Προϊόν πολύχρονης και εις βάθος έρευνας σε πηγές και σε αρχεία, έχοντας πάντα επίκεντρο τον άνθρωπο, οι “Αιματοβαμμένες χώρες” είναι βιβλίο αναφοράς για όλους όσοι θέλουν να ενημερωθούν για μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της Νεότερης Ιστορίας, αλλά και να εμβαθύνουν στα συμφραζόμενά της, στρατιωτικά, πολιτικά, ιδεολογικά.
Σκοτεινή ήπειρος είναι μια πυκνή επισκόπηση της ευρωπαϊκής ιστορίας, όπου παρουσιάζονται ανάγλυφα οι κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές εξελίξεις από το 1919 ώς το 1997. Αποτολμώντας να φωτίσει σκοτεινές περιοχές αυτής της ιστορίας και να αμφισβητήσει πολλά από τα μέχρι τώρα δεδομένα της, ο συγγραφέας επανερμηνεύει τις ευρωπαϊκές εμπειρίες της επανάστασης, του πολέμου και του ολοκληρωτισμού και αναρωτιέται για την εμβέλεια και την προοπτική της δημοκρατίας.
Παρά την επιστημονική μεθοδολογία της, η μελέτη αυτή δεν αποφεύγει διόλου τα κρίσιμα ηθικά και πολιτικά ζητήματα που συνδέονται με την τραυματική μνήμη και τις μετέωρες επαγγελίες της Ευρώπης. Ένα πρόσθετο ενδιαφέρον του βιβλίου είναι η ιδιαίτερη προσοχή που δίνει στην Ελλάδα και ο ρόλος που της αναγνωρίζει στις εξελίξεις, πράγμα ασυνήθιστο για τέτοιου είδους σφαιρικές θεωρήσεις της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Ιστορία
“Αυτό είναι το βιβλίο στο οποίο θα ανατρέξετε αν χρειάζεστε μια έγκυρη προσέγγιση που να παρουσιάζει περιεκτικά το ξετύλιγμα του Ψυχρού Πολέμου, το “οικονομικό θαύμα” της Ευρώπης στις δεκαετίες του 1950 και 1960, τη σοσιαλδημοκρατία στη Δυτική Ευρώπη, την αυξανόμενη αντίσταση στη σοβιετική κυριαρχία στην Ανατολική Ευρώπη, πολιτισμικά σοκ όπως την έλευση του ροκ-εν-ρολ, τις φοιτητικές εξεγέρσεις της δεκαετίας του ’60 και πολλά άλλα. Πρόκειται για μια εντυπωσιακή πανευρωπαϊκή επισκόπηση, και δεν μπορεί παρά να θαυμάσει κανείς το ευρύτατο φάσμα της επιστημοσύνης που τόσο ανάλαφρα επωμίζεται αυτό το έργο.” (The Times)
“Συνθέτοντας και αξιολογώντας ένα τεράστιο σώμα επιστημονικής έρευνας, όχι μόνο για την Ευρώπη, ανατολική και δυτική, αλλά και για τον ευρύτερο κόσμο, καθώς και για τις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης που έχουν επηρεάσει τόσο βαθιά την ευρωπαϊκή ιστορία, ο Ίαν Κέρσοου έφτιαξε ένα ιστορικό αριστούργημα.” (Times Literary Supplement)
Ιστορία
Το 1945 η Ευρώπη ήταν συντρίμμια, ρημαγμένη από τον πόλεμο, τους βομβαρδισμούς και τις μαζικές σφαγές. Ευρύτατες περιοχές της ανατολικής Ευρώπης περιέρχονταν στο σοβιετικό έλεγχο, αντικαθιστώντας τον παλιό δεσποτισμό μ’ έναν νέο. Σήμερα, η Σοβιετική Ένωση δεν υπάρχει πια και οι δημοκρατίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης φθάνουν μέχρι τα σύνορα της Ρωσίας.
Ο Τόνυ Τζαντ αφηγείται με σαφήνεια και πυκνότητα αυτή την πολυσύνθετη ιστορία, όπως ξετυλίγεται κάτω από τη μόνιμη σκιά του ίδιου του πολέμου: την ανόρθωση της Ευρώπης μέσα από τα ερείπια, τις αποκλίνουσες εμπειρίες της Ανατολικής και της Δυτικής Ευρώπης, την παρακμή και την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος και την άνοδο της ΕΟΚ και της ΕΕ, το τέλος των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, τις μεταβαλλόμενες σχέσεις της Ευρώπης με τις δύο μεγάλες δυνάμεις που την περιβάλλουν, τη Ρωσία και την Αμερική.
Ανάμεσα απ’ αυτές τις γενικές γραμμές προβάλλουν συγκεκριμένα πολιτικά γεγονότα, φαινόμενα και πρόσωπα: η δικτατορία του Σαλαζάρ στην Πορτογαλία δίπλα στην Ισπανία του Φράνκο αλλά και τη Ρουμανία του Τσαουσέσκου, ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα, οι αγώνες στη Βόρεια Ιρλανδία και στη Χώρα των Βάσκων, ο Μάης του ’68 στο Παρίσι και τα γεγονότα στην Ιταλία και στην Πράγα, οι εντάσεις ανάμεσα στις γλωσσικές κοινότητες του Βελγίου, η σοσιαλδημοκρατία στις σκανδιναβικές χώρες, ο ρόλος του Τσώρτσιλ, του Στάλιν, του Φράνκο, του Μιτεράν, του Γιαρουζέλσκι, του Μπερλουσκόνι και πολλών άλλων. Σχηματίζεται ακόμη ένα μωσαϊκό από οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ιστορίες, όπως η ανάπτυξη της γερμανικής αυτοκινητοβιομηχανίας, η εμφάνιση του ψυγείου και η εξάπλωση του καταναλωτισμού, η μετανάστευση και οι γκασταρμπάιτερ, ο υπαρξισμός και η παρακμή του δημόσιου διανοούμενου, ο γαλλικός και ο τσέχικος κινηματογράφος, η μπητλομανία και το πανκ ροκ…
Από την επαύριο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι τον πόλεμο στο Ιράκ, το βιβλίο φωτίζει την πρόσφατη ιστορία και την πολύσημη ταυτότητα της Ευρώπης στην προοπτική του 21ου αιώνα.
Ιστορία
Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια νέα, μνημειώδη εξιστόρηση ενός από τα σημαντικότερα κεφάλαια στην ανθρώπινη ιστορία: της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η μοίρα της Ρώμης είναι η πρώτη μελέτη η οποία εξετάζει τον καταστροφικό ρόλο που έπαιξαν η κλιματική αλλαγή, οι λοιμώδεις νόσοι και οι πανδημίες στην κατάρρευση του ρωμαϊκού κράτους – μια ιστορία θριάμβου της φύσης απέναντι στην ανθρώπινη φιλοδοξία.
Ο Κάιλ Χάρπερ μεταφέρει τους αναγνώστες από το απόγειο της Ρώμης, κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ., όταν η αυτοκρατορία έμοιαζε με ανίκητη υπερδύναμη, έως την παρακμή και τη διάλυσή της τον 7ο αιώνα, αναλύοντας κρίσιμες καμπές και αθέατες παραμέτρους που σφράγισαν ανεξίτηλα τη διαδρομή αυτή.
Συνυφαίνοντας μια μεγάλη ιστορική αφήγηση με τις τελευταίες εξελίξεις στην κλιματική επιστήμη και τις πιο πρόσφατες ανακαλύψεις της γενετικής, ο συγγραφέας δείχνει πώς η μοίρα της Ρώμης κρίθηκε όχι μόνο από αυτοκράτορες, στρατιώτες και βαρβάρους, αλλά και από ηφαιστειακές εκρήξεις, ηλιακούς κύκλους, κλιματικές αστάθειες και ολέθρια μικρόβια, ιούς και βακτήρια.
Το βιβλίο, ένας οξυδερκής στοχασμός για τη μύχια σχέση της ανθρωπότητας με το περιβάλλον, περιγράφει με συναρπαστικό τρόπο πώς ένας από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς της ιστορίας ήρθε αντιμέτωπος με τη σωρευτική βία της φύσης, αντέχοντας για αιώνες αλλά τελικά υποκύπτοντας. Το παράδειγμα της Ρώμης είναι μια επίκαιρη υπενθύμιση ότι η κλιματική αλλαγή και η μικροβιακή εξέλιξη έχουν διαμορφώσει τον κόσμο μας με τρόπους αναπάντεχους και καθοριστικούς.
Μια επική αφήγηση έξι αιώνων αθηναϊκής ιστορίας, από τον 4ο αιώνα π.Χ. έως τον 2ο αιώνα μ.Χ. Η εξέλιξη της πόλης και το αποτύπωμά της στον ελληνιστικό και τον ρωμαϊκό κόσμο.
Αυτό το βιβλίο αφορά μια μακρά περίοδο της ιστορίας της Αθήνας που θεωρείται συνήθως αλλά λανθασμένα εποχή παρακμής και πτώσης μετά το μεγαλείο της κατά τους κλασικούς χρόνους. Τότε η Αθήνα ήταν αυτοκρατορική δύναμη με τρομερό στόλο, είχε ισχυρή οικονομία, περήφανη ιστορία, ανθούσα πνευματική, καλλιτεχνική και φιλολογική ζωή και οι Αθηναίοι ζούσαν υπό μια δημοκρατία η οποία τους καθιστούσε κυρίαρχους ως κράτος. Ο Περικλής ισχυριζόταν ότι η Αθήνα ήταν μια πόλη την οποία ήθελαν να μιμηθούν οι πάντες.
Όμως, το 338, όταν ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας επέβαλε την ηγεμονία του στην Ελλάδα, αυτή η ζωή άλλαξε για πάντα. Οι Έλληνες υποχρεώθηκαν να υποστούν τη μακεδονική εξουσία για σχεδόν δύο αιώνες, μέχρι να επιβάλει την κυριαρχία της στην Ελλάδα η νέα δύναμη του μεσογειακού κόσμου, η Ρώμη.
Η συνηθισμένη άποψη για την Αθήνα υπό τη μακεδονική και τη ρωμαϊκή κυριαρχία είναι εκείνη μιας πόλης που ήταν η σκιά του προηγούμενου εαυτού της, με τη δημοκρατία της να έχει υποβαθμιστεί σε μια καρικατούρα, την οικονομία της σε παρακμή, τη στρατιωτική ικανότητά της να μην υπάρχει πια, και υπό τους Ρωμαίους αφέντες της να έχει μετατραπεί σε επαρχιακή πόλη. Όμως αυτή η υποβαθμισμένη εικόνα έρχεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα. Όπως θα καταδείξει το ανά χείρας βιβλίο, η μεταγενέστερη Αθήνα απείχε πολύ από το να είναι ένα υστερόγραφο της κλασικής προκατόχου της. Εξακολουθούσε να είναι μια ζωντανή πόλη που ασκούσε επιρροή, ο λαός της παρέμενε όπως πάντα ανθεκτικός, φθάνοντας στο σημείο ακόμη και να πολεμήσει εναντίον των Μακεδόνων και των Ρωμαίων κυριάρχων, ενώ ο κλασικός εαυτός της επιβίωνε στη φιλολογία και τη σκέψη.
Μια συνολική, ρηξικέλευθη αποτίμηση της πορείας του σύγχρονου ελληνικού κράτους, που εντάσσει κάθε κρίση της σε ένα πλαίσιο ιστορικής κανονικότητας.
«Η πρόκληση που έθεσα στον εαυτό μου ήταν ο εντοπισμός της βαθύτερης λογικής που διέπει την ιστορική μας πορεία ως έθνους. Η καταγραφή μιας σειράς υπερφιλόδοξων εγχειρημάτων, αναπόφευκτων καταστροφών και ξένων διασώσεων με θετική σε γενικές γραμμές έκβαση συνιστά το θεμέλιο του σχήματος στο οποίο κατέληξα και το οποίο προτείνω, όπως και η κωδικοποίηση των σύνθετων αυτών διεργασιών σε εφτά μεγάλους ιστορικούς κύκλους.» Στάθης Ν. Καλύβας
Μια σφαιρική και ρηξικέλευθη αποτίμηση της ιστορικής πορείας της σύγχρονης Ελλάδας που εντάσσει τη σημερινή κρίση σε ένα πλαίσιο ιστορικής διάρκειας, από την κατάκτηση της ανεξαρτησίας ως σήμερα. Ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Yale Στάθης Ν. Καλύβας με το βιβλίο αυτό επεκτείνει την ερμηνευτική του ματιά σε ολόκληρη την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας και μας οδηγεί σε μια βαθύτερη κατανόηση της κρίσης που ξεκίνησε το 2009, αφήνοντας συγχρόνως να διαφανεί κι ο σπόρος της αισιοδοξίας για το μέλλον.
Ιστορία
Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα της ιστορικής παρακμής. Κυριαρχεί ο φόβος ότι η ώρα της Ευρώπης πέρασε, ότι τα αθάνατα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν μπορούν πια να επαναληφθούν κι ότι πρέπει να συμφιλιωθούμε με τη σκέψη πως σε παγκόσμιο επίπεδο η Ευρώπη θα έχει εφεξής ρόλο δευτεραγωνιστικό, ή και κομπάρσου.
Στη διάλεξη αυτή, ένα απ’ τα τελευταία κείμενα που δημοσίευσε πριν το θάνατό του, ο Τζωρτζ Στάινερ επιχειρεί να «γειώσει» τη συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης ― να τη μεταφέρει από τους αιθέρες των μεγάλων ιδεών στο έδαφος της βιωμένης πραγματικότητας.
Τι ορίζει την Ευρώπη; ρωτά ο Στάινερ. Και απαντά: το καφενείο, αυτή η νέα αρχαία αγορά που χωρά τον διανοούμενο και τον πολιτικό μαζί με τον εργάτη και τον άστεγο· το εξημερωμένο και αχόρταγα περπατημένο τοπίο· η διαρκής παρουσία του παρελθόντος στους δημόσιους χώρους ―στους δρόμους, στις πλατείες, στις γέφυρες― και η συνακόλουθη, συχνά ασφυκτική, κυριαρχία της μνήμης· η ριζικά αντιφατική και γι’ αυτό ανεξάντλητα γόνιμη πρωτοκαθεδρία δύο πνευματικών παραδόσεων, της ελληνικής και της εβραϊκής· τέλος, η ιστορικά μοναδική αίσθηση του πεπερασμένου των ανθρώπινων επιδιώξεων και η αναγνώριση της καταστατικής τραγικότητας της ανθρώπινης συνθήκης.
Αρκούν αυτά, αναρωτιέται ο Στάινερ, για να παραμείνει η Ευρώπη μια ιδέα που διεγείρει την ψυχή και τη φαντασία; Ή μήπως είναι καταδικασμένη «να κατοικήσει στο μεγάλο μουσείο περασμένων ονείρων που ονομάζουμε ιστορία»;